Zgodnie z Kodeksem cywilnym istnieją dwa rodzaje dziedziczenia — testamentowe, wynikające z woli spadkodawcy i mające pierwszeństwo oraz ustawowe, opierające się na obowiązujących przepisach prawa, które określają kolejność dziedziczenia. W tym artykule przyjrzymy się najważniejszym różnicom między dziedziczeniem testamentowym a ustawowym, a także omówimy ich konsekwencje prawne.
Dziedziczenie testamentowe
Każda osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może dowolnie rozporządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci poprzez sporządzenie testamentu. Testator może ustanowić w testamencie dowolnego spadkobiercę (osobę fizyczną lub prawną), powołując go do całości lub części spadku. Co ważne, spadkodawca ma prawo do odwołania wszystkich lub wybranych postanowień zawartych w testamencie (art. 957 k.c.).
Wyróżnia się dwie podstawowe formy sporządzania testamentu — zwykłą i szczególną. W ramach testamentów zwykłych można wyróżnić:
- testament holograficzny, czyli sporządzony własnoręcznie przez spadkodawcę,
- testament notarialny, sporządzony u notariusza,
- testament allograficzny (urzędowy), sporządzony w obecności urzędnika i dwóch pełnoletnich świadków.
Istnieją jeszcze testamenty szczególne, które powstają zwykle w sytuacji zagrożenia życia, gdy nie jest możliwe zachowanie formy zwykłej. Tutaj istnieje podział na testament ustny (wymaga obecności 3 pełnoletnich świadków oraz zgodnego potwierdzenia przez nich woli spadkodawcy w formie ustnej lub pisemnej), a także podróżny i wojskowy.
Każda z powyższych form ma własne wymogi formalne, które muszą być spełnione, aby testament był ważny. Ponadto do nieważności testamentu dochodzi w następujących sytuacjach:
- gdy osoba sporządzająca testament ze względu na zły stan psychiczny lub chorobę nie była w stanie podjąć w pełni świadomej lub swobodnej decyzji,
- gdy testament został sporządzony pod wpływem przymusu, groźby lub błędu,
- gdy testament nie został sporządzony osobiście przez testatora.
Zgodnie z art. 945 §2 k.c. na nieważność testamentu, wynikającą z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie 3 lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie 10 lat od otwarcia spadku.
Testament a prawo do zachowku
Zdarzają się sytuacje, w których najbliższa rodzina została całkowicie pominięta w testamencie. Ich prawa są jednak chronione z możliwością ubiegania się o zachowek. Prawo to przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia spadku z ustawy. Zgodnie z art. 991 §1 k.c. uprawnionym trwale niezdolnym do pracy lub zstępnym uprawnionym, którzy w chwili otwarcia spadku są małoletni, należą się 2/3 wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. We wszystkich pozostałych przypadkach wysokość zachowku stanowi połowę wartości udziału spadkowego.
Dziedziczenie ustawowe
Dziedziczenie ustawowe zachodzi wówczas, gdy spadkodawca nie zostawił testamentu, albo gdy wszyscy spadkobiercy, powołani do spadku w testamencie, nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami. Ponadto dziedziczenie ustawowe ma zastosowanie w przypadku, gdy testament został uznany za nieważny lub jego zapisy odnoszą się jedynie do części masy spadkowej.
Kolejność i sposób dziedziczenia ustawowego zostały uregulowane w Kodeksie cywilnym poprzez podział na określone grupy:
- I linia dziedziczenia: małżonek i zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki),
- II linia dziedziczenia: małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy,
- III linia dziedziczenia: dziadkowie i zstępni dziadków,
- IV linia dziedziczenia: pasierbowie, czyli dzieci małżonka spadkodawcy, pod warunkiem że żaden z obojga rodziców pasierba nie dożył chwili otwarcia spadku,
- gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa.
Zarówno w przypadku dziedziczenia ustawowego, jak i testamentowego spadkobiercy mają prawo do odrzucenia spadku poprzez złożenie formalnego oświadczenia w okresie 6 miesięcy od powołania do dziedziczenia, tj. od momentu śmierci spadkodawcy lub ujawnienia zapisów testamentu.